Εντυπωσιακή εικαστική παρέμβαση στο Μουσείο του Μπλόκου με «φλου» φωτογραφίες των 74 εκτελεσμένων από τους ναζί
Tου Ηλια Μαγκλινη (Καθημερινή)
Θολά τοπία. Εικόνες, φωτογραφίες που θα έπρεπε να απεικονίζουν πρόσωπα, μόνο που στη θέση τους βλέπεις σκιές. Σαν να αχνοφαίνεται το περίγραμμα του προσώπου πίσω από το νεφέλωμα και, πάντως, κάτω από τη φωτογραφία αναγράφεται ένα όνομα. Η εικαστική αυτή παρέμβαση έχει διττό χαρακτήρα: πρακτικό αλλά και συμβολικό. Τα φασματικά πορτρέτα ανθρώπων χωρίς πρόσωπο αλλά με όνομα αποτελούν τμήμα εικαστικής εγκατάστασης που βρίσκεται εντός του χώρου μνήμης της Μάντρας του Μπλόκου της Κοκκινιάς. Πέρα και από τον χώρο αυτό καθαυτό, το σύμπλεγμα των φωτογραφιών (που στηρίζονται σε αναθηματικές στήλες) είναι ό,τι πιο ενδιαφέρον έχει να επιδείξει το μουσείο στη Νίκαια.
Σε κάθε μία από τις φωτογραφίες απεικονίζεται το πρόσωπο των 74 εκτελεσμένων από τους ναζί, στις 17 Αυγούστου 1944. Οι φωτογραφίες συγκεντρώθηκαν πριν από λίγα χρόνια από τον Δήμο Νίκαιας, σε συνεργασία με τις οικογένειες των εκτελεσθέντων. Οπως εξήγησε η Ειρήνη Ρηνιώτη, υπεύθυνη του χώρου, οι περισσότερες φωτογραφίες συγκεντρώθηκαν αλλά, δυστυχώς, δεν κατέστη εφικτό να συγκεντρωθούν όλες. Οταν λοιπόν το 2004 ο Δήμος Νίκαιας αποφάσισε να αναδείξει το μουσείο, ο Εδουάρδος Γεωργίου, ο οποίος ανέλαβε τη μουσειολογική αναβάθμιση του χώρου, πήρε αυτή την, εύστοχη κατά τη γνώμη μας, κατεύθυνση του φλουταρίσματος. «Ετσι, έχουμε πρόσωπα που δεν είναι ευκρινή», σχολιάζει η Ειρ. Ρηνιώτη στους μαθητές της Α΄ Λυκείου του 3ου Λυκείου Νίκαιας, που επισκέπτονται τον χώρο εκείνη τη μέρα. «Μεταφορικά τι σημαίνει αυτό, παιδιά; Οτι οποιοσδήποτε από εμάς θα μπορούσε να βρεθεί σε αυτή τη θέση. Κάντε μία περιήγηση ανάμεσα σε αυτές τις φωτογραφίες, προσπαθήστε να συνομιλήσετε με τα πρόσωπα αυτά».
Στην αίθουσα όπου βρίσκονται οι φωτογραφίες των νεκρών περιλαμβάνεται μικρό αμφιθέατρο (πέρα από τις σχετικές ομιλίες, εκεί προβάλλεται ντοκιμαντέρ του Διονύση Γρηγοράτου με θέμα το Μπλόκο της Κοκκινιάς), ιστορικά τεκμήρια της Κατοχής και του γερμανικού οπλοστασίου, γλυπτά που φιλοτέχνησαν ο Μιχάλης Κάσσης και ο Μιχάλης Παπαδάκης, καθώς και φωτογραφίες αγωνιστών της Αντίστασης από σημαντικούς Ελληνες και ξένους φωτογράφους.
Ανοδος του ναζισμού Επισκεφθήκαμε τη Μάντρα της Κοκκινιάς παρέα με τον ιστορικό Βάσια Τσοκόπουλο, ειδικό στην ιστορία της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά. Παρκάραμε επί της πλατείας της Οσίας Ξένης, όπου το πρωινό της 17ης Αυγούστου του ’44 έγινε το μπλόκο. Στον μεγάλο αυτό χώρο συγκεντρώθηκαν οι άρρενες δημότες της Κοκκινιάς, από 14 ετών και άνω. Υποχρεώθηκαν να γονατίσουν μέσα στο λιοπύρι για πολλές ώρες και υπό την απειλή των όπλων. Υστερα ανέλαβαν οι κουκουλοφόροι. Αφού έγινε η επιλογή, στο τέλος, τη σκυτάλη πήρε ο εκτελεστής.
Την ημέρα που επισκεφθήκαμε το μουσείο, εκτός από τα παιδιά του σχολείου, παρόντες ήταν και τρεις ηλικιωμένοι κύριοι που έζησαν τα γεγονότα στην πρώιμη εφηβεία τους. Εκτός όμως από τις μνήμες, οι τρεις παλαιοί Νικαιώτες μίλησαν οργισμένα για την αναβίωση του ναζισμού στις μέρες μας (η επίσκεψη έλαβε χώρα δύο ημέρες μετά τις εκλογές της 6ης Μαΐου).
Περιηγηθήκαμε τους εξωτερικούς χώρους, είδαμε την περίφημη Πορτάρα, την ξύλινη δίφυλλη πύλη στη Μάντρα, τη μοναδική που έχει διατηρηθεί ως είχε, μέσα από την οποία περνούσαν τους μελλοθανάτους, τους οποίους έφερναν από την πλατεία της Οσίας Ξένης.
Τέλος, μπήκαμε στον κατ’ εξοχήν χώρο των εκτελέσεων: στο παλιό ταπητουργείο της αγγλικής εταιρείας «Οριένταλ Κάρπετ», το οποίο λειτουργούσε από το 1929 και την περίοδο της Κατοχής παρέμεινε κλειστό. Εκεί μέσα βρίσκονταν οι αργαλειοί και εκείνη την εποχή ο χώρος ήταν στεγασμένος (σήμερα η σκεπή δεν υπάρχει). Οι μελλοθάνατοι σπρώχνονταν ένας ένας εκεί μέσα και από μία γωνία, με το μυδράλιό του, ένας Γερμανός στρατιώτης έβαλλε εναντίον τους. Λέγεται ότι ήταν πιωμένος. Οτι έπινε ούζο και ότι φώναζε κάθε τόσο «άλε κομουνίστ, καπούτ» (όλοι οι κομμουνιστές θα πεθάνουν).
Το μουσείο λειτουργούσε αθόρυβα όλα αυτά τα χρόνια, κυρίως από το 2004 και μετά, οπότε και απέκτησε ουσιαστική υπόσταση. Ωστόσο, τώρα μόλις ξεκίνησε να δέχεται οργανωμένες επισκέψεις σχολείων. Ακόμη δεν έχει σταθερές ώρες λειτουργίας (είναι βέβαια ανοιχτό σε όλες τις εθνικές επετείους) αλλά, όπως τόνισε η Ειρ. Ρηνιώτη, αυτό είναι κάτι που ο δήμος ελπίζει να συμβεί στο μέλλον.
«Η μνήμη είναι μάχη» «Η μνήμη είναι μάχη», λέει ο ιστορικός Β. Τσοκόπουλος, καθώς καθόμαστε στο καφενείο του Κούτρα, επί της πλατείας της Οσίας Ξένης. Ενα κορνιζαρισμένο δημοσίευμα εφημερίδας στον εσωτερικό χώρο μάς πληροφορεί ότι το καφενείο λειτουργεί στο ίδιο ακριβώς σημείο από το 1939. Σκεφτόμαστε ότι και το καφενείο έζησε τα γεγονότα του Μπλόκου από πρώτο χέρι. «Μπορείς να φανταστείς σε ποιο βαθμό η Ιστορία γι’ αυτούς τους μαθητές σήμερα είναι ένα είδος εικονικής πραγματικότητας», σχολιάζει ο Β. Τσοκόπουλος. «Από το facebook και το YouTube, ξαφνικά, πέφτουν σε αυτές τις αφηγήσεις. Δεν πρέπει να μοιάζουν πραγματικές σε αυτά τα παιδιά. Εδώ και σε εμάς ακόμα είναι δύσκολο να αντιληφθούμε τι ακριβώς συνέβη, να αδράξουμε την αίσθηση της εποχής και της στιγμής».
«Κατά την ταπεινή μου γνώμη», λέει ο Β. Τσοκόπουλος, «ο Δήμος Νίκαιας πρέπει να διασώσει τις μαρτυρίες όλων αυτών των ανθρώπων που σιγά σιγά φεύγουν απ’ τη ζωή. Να μπορούμε να τις ακούσουμε μελλοντικά, μέσω ακουστικών ίσως, μέσα στο μουσείο. Βέβαια, στην κυριολεξία, το μουσείο είναι ένα μνημείο, όχι μουσείο. Και σημασία έχει εδώ το συγκινησιακό στοιχείο. Ολ’ αυτά πρέπει να αποδοθούν πιο ζωντανά. Η Ιστορία εδώ δεν έχει τόση σημασία στις λεπτομέρειες τις πραγματολογικές όσο στο ξαναζωντάνεμα του πνεύματος της εποχής. Να βιώσουν τα παιδιά αυτό που συνέβη, να διανύσουν, π.χ., τη διαδρομή που έκαναν οι μελλοθάνατοι, από την πλατεία στον τόπο του μαρτυρίου, έστω και σε συνθήκες εργαστηρίου. Είχε ενδιαφέρον, ας πούμε, η αναφορά στο κοριτσίστικο φόρεμα που φορούσε η μία από τις κοπέλες που εκτελέστηκαν. Ενα σημερινό κορίτσι, με τα All Star του, ενδεχομένως να μπορεί να νιώσει βαθύτερα τη συνθήκη εκείνης της κοπέλας που χάθηκε».
Καθώς φεύγουμε, ο Β. Τσοκόπουλος υπενθυμίζει ότι το μεγάλο βάρος της αντίστασης το σήκωσαν οι Μικρασιάτες. «Οι συνοικίες αυτές ξεκίνησαν μαζικά την αντίσταση και το πλήρωσαν πολύ ακριβά. Πλήρωσαν δεύτερη φορά με αίμα την Ιστορία, μετά το 1922».
Για να επισκεφθείτε τη Μάντρα του Μπλόκου, επικοινωνήστε με το γραφείο δημοσίων σχέσεων του Δήμου Νίκαιας στα 210-42.78.159, 210-42.78.188 ή απευθυνθείτε στην υπεύθυνη του χώρου κ. Ειρήνη Ρηνιώτη στο 210-49.36.680.
