Εχουμε την εντύπωση ότι γνωρίζουμε το έργο του Γιάννη Τσαρούχη. Σφάλλουμε. Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς 138 το αποδεικνύει περίτρανα. Η ζωγραφική του, ναι, μας είναι οικεία, μέσα από πολλές δημοσιεύσεις, αλλά και χάρη στην αχλύ που ακόμη προκαλεί ο μύθος του ίδιου του Τσαρούχη.
«Θυσία Ιφιγένειας με σημερινά κοστούμια» (κάτω) και «Καφενείον "Ο Παρθενών"», δύο έργα του ζωγράφου τα οποία βλέπουμε πρώτη φορά Είναι όμως τυχαίο το γεγονός ότι 20 χρόνια μετά τον θάνατό του, τούτη είναι η πρώτη αναδρομική έκθεση έργων του; Μάλλον όχι. Ο ίδιος την οραματιζόταν πολύ πριν πεθάνει. Ομως δεν ζητούσε ποτέ τίποτα. Πίστευε ότι η πολιτεία θα ενδιαφερόταν από μόνη της. Φευ. Ευτυχώς, πρόλαβε να φτιάξει το ίδρυμα που φέρει το όνομά του. Χάρη στην οικογένειά του, αλλά και λιγοστούς φίλους που το έχουν στηρίξει έμπρακτα, επιτελέστηκε έργο ουσιαστικό, χωρίς τυμπανοκρουσίες και κυρίως χωρίς την παραμικρή ποτέ επίσημη οικονομική βοήθεια. Οι άνθρωποι του ιδρύματος αξιοποίησαν αποτελεσματικά τα ευρωπαϊκά κονδύλια της «Κοινωνίας της Πληροφορίας» και κατέγραψαν, φωτογράφησαν, ψηφιακοποίησαν και τεκμηρίωσαν όχι μόνο τα έργα του Γιάννη Τσαρούχη που ανήκουν στη συλλογή τους, αλλά κι εκείνα που βρίσκονται σε μουσεία ή σε ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σαν τον Σέρλοκ Χολμς, η Νίκη Γρυπάρη, πρόεδρος του ιδρύματος και ανιψιά του Τσαρούχη, εντόπισε τα έργα που παρουσιάζονται τώρα υπό την επιμέλειά της στο Μουσείο Μπενάκη. Τα περισσότερα τα βλέπουμε για πρώτη φορά.
Τους πήρε χρόνια να συγκεντρώσουν το υλικό. Κι αν δεν υπήρχε η συμπαράσταση του Δ.Σ. του Μουσείου Μπενάκη αλλά και του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τραπέζης Κύπρου, η έκθεση που εντάσσεται στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννηση του Γιάννη Τσαρούχη (1910-1989) δεν θα γινόταν ποτέ.
Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες δεν μας εξέπληξε η χθεσινή ανακοίνωση της Νίκης Γρυπάρη για την ενσωμάτωση του Ιδρύματος Γιάννη Τσαρούχη στο Μουσείο Μπενάκη. «Διατηρώντας την αυτονομία του», όπως τονίστηκε, το ίδρυμα και η «κληρονομιά» του ανήκουν πια στο Μουσείο Μπενάκη. Φυσικά, θα παραμείνει ο χώρος στο Μαρούσι και θα λειτουργεί καθημερινά. «Επειδή όλοι είμαστε θνητοί, έπρεπε να φροντίσουμε για το μέλλον», κατέληξε η Νίκη Γρυπάρη.
Το Μπενάκη, που μετατρέπεται σε αληθινό θησαυροφυλάκιο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, δέχθηκε πρόσφατα άλλη μία μεγάλη δωρεά. Το μεγάλο ψηφιδωτό του Γ. Τσαρούχη, το οποίο φιλοτέχνησε το 1959-60 ύστερα από παραγγελία του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, δωρήθηκε από τα παιδιά του στο μουσείο. Ηταν τοποθετημένο στο αίθριο του κτιρίου της Σχολής Δοξιάδη. Τώρα εντοιχίστηκε μόνιμα πια στη στοά της εισόδου του κτιρίου της οδού Πειραιώς. Και είναι αληθινό κόσμημα... Η αποκαλυπτική έκθεση με τα 680 έργα αναπτύσσεται χρονολογικά: ξεκινά από το 1917, όταν ο Τσαρούχης, εφτά χρονώ παιδί, ζωγράφιζε «Καράβια στο ηλιοβασίλεμα» και καταλήγει στο 1989, λίγο πριν από τον θάνατό του, με το έργο «Ερως εσταυρωμένος και Στέλλα Βιολάντη» που δημιούργησε για το θεατρικό του Ξενόπουλου. Το βλέπει κανείς στον πρώτο όροφο του Μουσείου Μπενάκη μαζί με τα υπόλοιπα έργα του για το θέατρο.
Ο θεατής, έργο με το έργο, ανακαλύπτει τους πειραματισμούς και τις αναζητήσεις του, τη θεματολογία,τα θαρραλέα άλματα αλλά και τις «επιστροφές», τις χρωματικές κλίμακες και την ωριμότητά του. Συνειδητοποιεί τη σκέψη και την πνευματικότητα πίσω από τα έργα, τη βαθιά, ουσιαστική, πλούσια και παραγωγική του πορεία.
Το ίδρυμα έχει τα περισσότερα από τα έργα της δεκαετίας του '30. Οχι όμως και των επόμενων δύο. Γι' αυτό και τα έργα του '40 και του '50 εντυπωσιάζουν. Εντοπίστηκαν τα περισσότερα τυχαία, καθώς «άλλαζαν» χέρια συλλεκτών. Ακόμη και οι Σόθμπις βοήθησαν στον εντοπισμό. Για παράδειγμα, τα χρόνια από το 1953 έως και το 1957 ο Γιάννης Τσαρούχης υπέγραψε αποκλειστική συμφωνία με την γκαλερί του Αλέξανδρου Ιόλα στη Νέα Υόρκη.
Ακόμη και ένας τοίχος από το παλιό σπίτι της οικογένειας Βουρλούμη μαζί με μία από τις πόρτες του εκτίθενται. Ο Ανδρέας Βουρλούμης, πατέρας του Παναγή, ήταν στενός του φίλος. Μια μέρα που είχε γενέθλια, ο Τσαρούχης αποφάσισε να του κάνει δώρο-έκπληξη, ζωγραφίζοντας στον ασβεστωμένο τοίχο της πλινθόκτιστης κουζίνας έναν ναύτη. Χρησιμοποίησε και υλικά της κουζίνας: αβγά, καφέ, ζάχαρη και χώμα... Ο Παναγιώτης Βουρλούμης, πρόεδρος σήμερα του ΟΤΕ, έσωσε το έργο όταν το σπίτι στον Χολαργό γκρεμίστηκε... Τις πόρτες που ζωγραφίστηκαν αργότερα έσωσε ο αδελφός του Τσαρούχη, Μάριος.
Στημένη έξοχα από τη Λίλη Πεζανού, η έκθεση διακόπτεται στη μέση για να τοποθετηθούν οι προβολές τεσσάρων κινηματογραφικών αφιερωμάτων: «Γ. Τσαρούχης. Σπουδή για πορτρέτο» του Δημήτρη Βερνίκου, «Αναζητώντας τη χαμένη εικόνα» του Λάκη Παπαστάθη, «Γιάννης Τσαρούχης» από το Μονόγραμμα του Γ. Σγουράκη (σε σκηνοθεσία Ν. Τριανταφυλλίδη) και «Ο Πειραιάς του Γ. Τσαρούχη» του Φώτου Λαμπρινού.
Συνοδεύεται από αναλυτικό κατάλογο (400 σελίδων) με κείμενα των Αγγελου Δεληβορριά, Νίκης Γρυπάρη, Ευγένιου Δ. Ματθιόπουλου, Αλέκου Λεβίδη, Παναγή Βουρλούμη, Ελγκας Καββαδία και Χλόης Ομπολένσκι. Πλαισιώνεται από εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές όλων των τάξεων. Διαρκεί έως τις 14 Μαρτίου και πρόκειται αναμφίβολα για το εικαστικό γεγονός της χρονιάς.
Επισκέφθηκα σήμερα την έκθεση και ήταν για μένα μια ευχάριστη έκπληξη, το μεγάλο πλήθος των επισκεπτών της.
Άνθρωποι κάθε ηλικίας που με πραγματικό ενδιαφέρον, έβλεπαν και συζητούσαν τα έργα. "Η αποθέωση του ανδρικού γυμνού σώματος" θα ήταν ο τίτλος που εγώ θα έβαζα σε αυτήν την έκθεση, γιατί πιστεύω πως είναι ο μοναδικός Έλληνας ζωγράφος που να έχει αποθανατίσει σε τόσα πολλά έργα του το ανδρικό γυμνό σώμα.
Φοβερή εντύπωση πάντως μου έκανε το γεγονός πως στο σύνολο των 860 περίπου έργων του δεν υπάρχει ούτε ένα γυναικείο γυμνό, και χωρίς βέβαια να θέλω να κάνω καμία νύξη πιστεύω πως αυτό είναι ένα μεγάλο μειονέκτημα και αδικία για το έργο του, βγάζοντας μια θεματική μονομέρεια που επαναλαμβανόμενη σε ένα τόσο μεγάλο όγκο έργων, ίσως να είναι στο τέλος και κουραστική.
Μου άρεσε η ωριμότητα των πρώτων έργων με νερομπογιές στην ηλικία των 15 -17 χρόνων του, όπως και η αποτύπωση των νεοκλασικών κτιρίων αλλά και άλλων τοπίων και καφενείων του Πειραιά. Σημαντικό του έργο επίσης οι διάφορες εκδοχές των εποχών του.Γενικό συμπέρασμα, είναι μια μεγάλη αναδρομική έκθεση που πρέπει να δει κάθε φιλότεχνος γιατί πρόκειται για έναν σημαντικό ζωγράφο και έναν εξαίρετο σκηνογράφο που όμως δεν θα τον έβαζα στην κατηγορία ενός ΓΚΙΚΑ,ΠΑΡΘΕΝΗ,ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟ.